Saturday, November 9, 2013

Hau nia Memória, O nia memória no Ita nia memória iha Has-hun ne’e



Hau hamriik iha laletek hateke tun ba mota laran. Hau nia hanoin semo fali ba tinan 28 liu ba. Koko atu kunhese fali fatin ne’ebé  uluk bai-bain ami liu, maibe figura ne’ebé  iha hau nia memoria la apar ho saida mak hau haree. Hau nonok, hamriik mes-mesak.
Hau sei lembra uluk hamutuk ho hau nia kaduak sempre halimar iha mota ne’ebá  ho kolega balu, ai kakeu hun boot lubuk ida mak hada iha mota ninin sorin karuk. Iha sorin loos, ai-talik no has fuik hamutuk ho au-fuik lubun boot ida mak moris haleu fatuk hun.. Fatuk hun hirak ne’e mak sei hamriik nafatin hamutuk ho has fuik hun boot. Buat sira seluk laiha ona. Iha parte karuk, mota kee rai-maran haluan tan mota. Kakeu hun boot hirak uluk ne’e laiha hotu ona.

Kleur ona hau la fila fali ba hau nia knua, fatin hau moris. Foin primeira vez hau fila mai, hakat sa’e ba foho, fatin uluk hau halimar ba. Hau foin ba kari hela ai-funan iha tiu, tia ho avo sira nia rate, hamutuk mos hau nia kaduak nia rate, tamba semana oin atu ba eskola iha rai li’ur.
“Hoe, sidade nia oan! Halo saida?” hau rona lian ida hase hau husi kotuk. Hakfodak husi hau nia memoria, hau fila oin haré ba fatin lian ohin ne’e mai. Iha hau oin, mane ida ho idade 30 resin fihir hau.. ho oin hamnasa, hakat mai kaer hau liman, husik hela ninia krau lubuk ida.
“Hey Abiii.. ne O ka? Aih kleur ona la haré, sei kunhese hau ka lae?” nia ho estuziasmu tomak doko hau nia liman, ho matan naroman los. Parese nia hakarak atu hakuak maibe sente karik nia kunhese sala. Lakohi halo nia laran moras, hau rasik mak hakuak nia, hatudu hau nia kontente, maibé onestu deit hau haluha tiha ona.

Iha hau nia laran, hau hanoin, ‘hm nia hatene hau nia naran, nia parese kunhese duni hau. Maibé nusa mak hau labele hatene nia?
“Aih… imi diak ka lae? Kleur ona ita la hetan malu pa.” hau koalia halo finzi hanesan kunhese.
“Hetan malu hanusa? Imi iha deit sidade ne’ebá , parese ba mai tan malae nia rai. Imi nia moris fatin imi nunka mai ne nusa? Ami iha ne’e moris mak hanesan ne ona. Ami nia uma iha lalatek ne’ebá ..” Nia hiit liman hatudu ba fatin ida husi mota sorin parte foho-hun nian…
“hahahaha” hau koko hamnasa maibe hau nia liman sei kaer metin nia liman la husik. “O nia krau barak pa!” hau fo komentariu kona-ba nia karau.
“Ami moris iha foho ne mak hanesan ne ona. Hare mak natar, toos ho hein karau. Hahán ami la falta, osan mak laiha. Imi iha deit sidade, isin kaber los pa” kolega ne’e ho nia liman ida fali, koko kaer hau nia liman… ho oin midar..

Hau hamnasa deit, la hatene atu fo komentariu saida.
“Sei kunhese fatin ne ka lae? Uluk ita bai-bain hein karau iha ne ne? Bai-bain ita duni hela krau ba iha mota laran depois ita tebe bola iha ema nia natar fatin ne’ebá  ne?” Nia hatudu ba parte fatuk hun hamutuk ho has fuik ne. “has bai-bain ita sae ba han ne’e, sei hanoin to?” nia koko hatudu oin-midar ho sinal iha oin ne’ebé hau la kumpriende didiak.

Maib’e hau doko ulun konkorda deit.
“Los duni. Seidauk haluha …hahaha” hau hatán hodi husik nia liman, “mas ai-kakeu sira uluk halo matak fatin ne’e kala mota lori hotu ona… “ hau aumenta tan.
“Eipa.. temi fali ai-kakeu ne’e halo hau hanoin fali fatin uluk ita mai tiru manu iha kakeu laran ne’e hamutuk ho Abi nia kaduak ne’e..

Hau fila oin derrepente hateke ba nia, la’os tamba laran moras hau nia kaduak laiha ona, maibe tamba deit ema nia aman ne’e hatene buat barak kona-ba hau… Hau koko fila-fila hanoin nia ne’e se los, maibé la konsege nafatin.
“Aikakeu hirak ne’e laiha hotu ona..mota tinan-tinan tun husi foho mai mak lori hotu… halo luan tan parte sorin ne’ebá ne..uma sira uluk iha mota ninin ne’e be lori hotu tiha ona, populasaun iha ne’ebá ne’e kuaze barak mak muda hotu ba laletek ne’ebá hamutuk ho ami..” nia kontinua koalia.

Hau doko ulun deit..
“Entaun diak… Atu fila fali ona ba Dili ka? Nia husu koko atu hakotu ami nai konversa
“Seidauk. Bain rua mak ba. Hau foin fila hosi tiu-tia, avo sira, pai boot-kiik sira ho kaduak nia rate. Lori netik orasaun ho ai-funan ida ba sira harohan ba sira nia klamar.
“Sim, tenki nune’e, dalaruma mai sunu lilin iha sira nia rate. Ne’e mak diak,” Nia fo komentariu. Mas hau la hatán buat ida. Hau nia matan fihir nafatin ba natar tetuk besik fatuk-hun ho has-fuik ne’ebá. Mosu memoria barak, uluk dalaruma ami tebe bola iha ne’ebá ho labarik sira seluk ne’ebé mos hein krau ita tempu bai-loron.
 Oh, hau atu husu, be has fuik ne’ebá  ne, nia fuan sei iha ka? Hau hakarak koko han fali, tamba haluha ona has fuik nia fuan no gostu desde uluk kiik ne’e.”

Nia para uitoan, fihir mai hau nia oin, ho oin hamnasa husu mai hau, “Sim, agora pas fuan hela, mas seidauk tasak. Si matak hela. Mas o hatene has fuik ne la sin. Mas Abii.. hare didiak has hun iha fatuk hun ne’ebá … nota buat ruma diferente?”

Hau koko fihir has-hun ne’e maibe la nota buat ida. Parese tamba hau haré husi dook deit.
            “Hmm.. nusa? Has ne boot tan no nia sanak tebar luan tan ba sorin” hau naran hatán
            “Tebes ka? Haré didiak lai..”
Hau koko haré fali, maibé la nota nafatin buat ruma
            “Haré didiak Abii. .. o pasti sei hatene…”
Maski husi dook, hau koko fihir nia sanak, hare nia tahan, no mos nia isin lolon, maibé la nota buat ruma, ou karik hau mak la kumprende.
            “Hahaha, entaun Abii tenki ba duni haré  has ne’e. Sei hanoin uluk ita nain tolu kuda has oan? Hau, Abii ho Bii nia kaduak? Has-hun tolu ne’e mak moris ne’ebá  ne. Hun boot ida uluk ita bai-bain han ne’e mate kleur tiha ona.”

Hau hakfodak, la fiar saida mak hau rona. Derrepente hau nia memoria fila kedas ba tempu uluk sei kiik, hau ho kaduak hamutuk ho kolega Abél, kolega ida ema bai-bain bolu Mau-Krekas ne’e.
            “Has hun tolu be ita kuda ne mak ne ka? Ne’e ita sei kelas 3 SD se la sala”
            “Sim. Ita sei kelas 3. No has hun tolu ne mak ne’e duni. Hau sempre hein krau iha ne’e ne’ebé  hau kuidadu hela deit has hun tolu ne’e wainhira sira sei kiik.. Hau lakohi sira mate.
            “Entaun, ita mak Abél ne ka?” hau brani husu nia naran,  maibe sei la fiar saida mak ohin hau rona.
            “Sim hau Mau-Krekas ne sa”
            “Aih.. deskulpa …….. Abél…. onestu deit, ohin ita koalia ne’e hau koko atu lembra hela ita nia naran mas la konsege.
“Hahahaha..hau siik nune’e duni…hahahahaha..” Nia hamnasa loos
Laran badinas karik, hakat liu ba haré has hun tolu ne’e.” Nia hamnasa hakat liu ba nia karau ne’ebé  han hela duut.
Ok diak.. Abél, ai pa. kleur ona.. hau ba haré took.” 

Derrepenti hau sente iha laran katak, hau tenki ba haré duni has-hun ne’e, has ne’ebé hau rasik mak kuda. Ema barak mak parese han ona nia fuan tinan ba tinan, maibé la hatene labarik nain tolu ne’ebé uluk kuda. 

Nia haré mai hau hiit nia liman fuan boot hodi hamnasa… “hau hanoin ita haluha ona” rona kometariu ne, hau hamnasa oin-midar deit.

Tesi lia lalais tiha, hau tun ba mota laran, hakur mota hodi tesik ba fatuk hun..hakbesik-an tan ba, hau bele haré duni katak has hun ne iha tolu duni.. no la hanesan has hun ne’ebé uluk hau kunhese.

Ho laran kontente los hau hakat lalais hakbesik-an tan ba has hun ne’e. kaer nia isin, hateke ba nia sanak iha leten. Hau sente hanesan mehi… haré fali has hun ne’ebé  uluk hau kuda hanesan labarik…

Hau tur iha nia okos, sente nia mahon.. Anin hu husi fatuk hun ne’ebá malirin, hamaran hau nia kosar.
“Ida ne’e hau nia has hun, ida klaran ne’e hau nia kaduak nian. No ida ninin ne’e Abél nian.” Hau dehan ho fiar-an tomak tamba hau lembra ona momentu ami kuda.

Iha kada has hun hau hetan fatuk belar ida ne’ebé  uluk ami rai. Hau hamnasa maibé matan ben mos tun husi hau nia hasan…
“Maun… mai ita hakoi mos fatuk-belar ida iha ita nia has hun, tau ita nia mehi ba aban bain rua nian hamutuk ho fatuk ne’e, atu nune’e ita nia mehi moris hamutuk ho has ne’e.” hau lembra fali alin kaduak nia lian momentu nia dehan lia-fuan ne’e, haruka ami hakerek ami nia mehi (cita-cita) iha fatuk ne’e uza has ben depois hakoi besik ami nia has-oan.

Hau sei lembra, nia pinta aviaun hodi has ben iha ninia fatuk-belar hodi hakoi besik ninia has oan. Nia dehan, ninia mehi ba aban-bain-rua mak atu sai pilotu, Abél pinta karau iha ninia fatuk hodi hakoi besik ninia has oan. Nia dehan ninia mehi atu iha karau barak iha aban-bain-rua atu nene’e nia bele hemu hela deit susuben atu nia la krekas tan. Hau nian?... hau hatene pinta deit mak uma, ne’ebé  hau pinta uma ida iha hau nia fatuk belar ne’e no hakoi besik hau nia has hun..

Hau foti fatuk tolu ne, fihir ida-ida la hatene los hau nian mak ne’ebé ? letra uluk hakerek ho has ben ne mos laiha ona. Hau fiar katak ema balu mak parese ke’e sai fatuk hirak ne’e. hau hanoin, ne’e past Abél.

La kleur hau sente hau nia matan ben monu. Hanoin fali buat hirak ne’e hotu. Hau tur murón hateke sae ba has leten, has fuan barak maibe sei matak hela.. hateke tun… la hatene atu halo saida..

Hau la fiar.. has hun tolu ne sei moris, hau la fiar, fatuk tolu ne’e sei iha nafatin… no hau lafiar liu tan, Abél sei kuidadu didiak ami nia mehi sira uluk sei kiik ne’e?


Koko liga fali mehi hirak ne’e ho realidade, Abel nia mehi sai duni realidade, agora nia iha karau barak, hau nia matebian kaduak nia mehi, pelu menus hau bele dehan sai mos realidade, maske nia la sai duni pilotu maibé agora hau fiar nia semo tun sa’e haré hela ami. Hau nia mehi mak seidauk sai realidade? Hau pinta uma, la hatene los saida mak hau sei hetan.

Hau hasai hau nia sigaru hodi fuma. Hateke ba oin, hau haré mane ida hakur mota hakbesik mai fatin hau tur. Hau hatene ida ne’ebá Abél ohin ne’e?
Wainhira sigaru atu remata, nia to’o mai ho oin midar.. hau lolo sigaru ida ba nia.
            “Nusa, Abi? Haré ona to? Hakarak han sa hau sae ku’u fodik!” nia oferese, maibe hau dehan lalika. Nia haré hau nia matan, parese nia nota hau nia matan-ben ohin… hau koko fila kotuk, atu subar hau nia oin, hodi hamaran subar hau nia matan ben.
            “Lalika hanoin barak!” nia dehan mai hau. Hau koko hamnasa…
            “Nia sei akompanha nafatin ita!” nia dehan tan refere ba hau nia kaduak
            “Lae, la’os kona-ba nia. Ohin hau hanoin barak tamba, hanoin fali ita nia memoria sira uluk ne’e. Hau mos salut ho ita nia memoria atu lembra, ne’ebé forte loos. Hau sorte hasoru ita ohin. Se lae hau la hanoin kona buat sira ne’e hotu.”

Nia hateke mai hau, dada nia sigaru ho iss naruk depois hatán, “Hau sei la haluha. Buat ne’ebé hau halo, hau hakarak deit atu haas sira ne’e sei la mate..no ita nia istoria hamutuk ho Abii nia kaduak ne’e, liu-liu ninia ideia atu kuda has no hakoi fatuk ne’e rai para sempre ba oan, no bei-oan sira. Pelu menus, loron ida, sira sei dehan, hare took has hun ne’ebá, hau nia Apa, hau nia avo mak kuda momentu sira sei kiik.”
            Hau la hatene tan atu koalia saida. Hau hateke ba has ne’e no fihir fatuk tolu ne’e, la fiar katak, uluk ami mak kuda, no hau sente hau nia kaduak matebian hanesan sei iha hela ami nia leet. Maske nia laiha ona, maibé ninia espíritu, dedikasaun sei hamutuk ho ami.”
            “Entaun tur lai ba, hau fila fali ba haré hau nia krau. Hau hakarak mai atu hatudu deit fatuk tolu ne’e, maibé hau haré o kaer hela fatuk hirak ne’e, parese o hanoin kona ona sira nia istoria. Hau ke’e sai tau iha rai-leten tamba hau lakohi has nia abut subar sira no halakon sira iha rai-okos wainhira has ne sai boot tan.”
            “Sim, hau hanoin kona ona. obrigadu barak, tamba kuidadu ona ita nia memoria ne’e” hau dehan ba nia antes nia hakat ses-an husi hau nia oin.

Hateke nia hakat ba dook-tan hau sente hanesan haré fali Mau-Krekas uluk sei kiik. Neneik-neneik nia dook tan no lakon husi hau nia haré. Anin malirin komesa hu fali husi fatuk-hun ne’ebá mai hau nia oin, hanesan koko atu halakon hau nia hanoin sira.
            Hau hasai tan sigaru lulun ida hodi sunu, tur sadere didiak iha has hun ne’e. Buat barak mosu iha hau nia hanoin. Hau hanoin hau nia alin-kaduak, hanoin ninia inosensia nudár labarik ne’ebe kria istoria no memoria boot ida ne’e.
            Maibé hau mos hanoin kona-ba Abél nia memoria atu lembra, ne’ebé forte kona-ba buat hirak ne’e hotu. Agora hau sente-an moe uitoan.  Nia iha memoria ne’ebé diak los. Nia sei hanoin hotu buat hirak ne’ebé  uluk ami halo hamutuk winhira sei kiik, Nia sei lembra hau nia naran, hau nia kaduak. Nia sei lembra didiak hau nia vida labarik uluk, has-hun ami kuda ne’e, fatuk mehi nian ami hakoi ne’e. Hau fiar nia sei lembra buat barak tan.

Hau sente moe tamba hau nen lembra buat hirak ne’e. Até  ninia naran deit mos hau la lembra. La kleur tan hau atu ba América, hodi eskola, dalaruma hau hanoin, hau sei sai ema ne’ebé  hatene buat barak ho estudu ne’e. Hau hanoin katak hau sei sai ema ne’ebé  sei iha memoria atu lembra, ne’ebé aas. Mas ohin, Abél  loke hau nia matan katak, afinal hau mos hanesan ema seluk. Ninia memoria diak liu hau. Nia halo hau hanoin katak tuir los nia mak tenki ba eskola iha li’ur. La’os hau.

Buat ida tan, dalaruma hau pre-okupa ho buat bo-boot sira hodi atu bele muda ema nia moris no hanoin, ka halo buat boot ida ne’ebé halo ema sente ‘woow’ pelu menus ba minutu ida ka rua. Maibé afinal buat kiik sira hanesan Abél halo ne’e halo hau sente “woow” la hotu rai. Koalia lolos deit, hau apresia tebes ho saida mak nia halo. Se la ho ninia dedikasaun, esforsu no memoria diak, has hun hirak ne’e oras ne’e laiha ona. Bibi bele han, ou mate durante bai-loron. Se la ho ninia memoria ne’ebé  diak, hau sei la kunhese tan ita, no la hatene has huun hirak ne’e no istoria memoria ne’ebé  ami husik hela iha ne’e. Se la ho ninia memoria ne’ebé forti no dedikasaun ne’e hau sei nunka atu hatene no hanoin kona katak hau nia alin-kaduak nia aktus simples ne’e rai hela ona istoria boot ida ba ami hotu atu konta fali ba ami nia oan no bei-oan sira.

Hau soe sigaru rohan ba rai, foti fatuk ida tuda ba has fuan ida.
Ho has fuan kumu metin iha hau nia liman, hau hakat neneik tun mota laran. Labarik nain rua mais ou menus tinan 6 ho 7 duni krau husi hau nia parte liman loos ba parte has hun ohin hau tur ba..
“Joao, ita ba han lai has ne’eba. Nia fuan barak los.” Labarik ida fali dehan ba nia kolega
Rona  labarik nia koalia ne’e, halo hau mesak hamnasa iha hau laran. Agora hau bele sente sira nia moris nudár labarik krau atan iha área ne’e. Tamba hau mos uluk liu dalan ida ne’e.


Hakerek na'in

Abilio Soares
barrosbill@gmail.com 

No comments:

Post a Comment